Sahte haber, haber gibi görünen, uydurma bilgilere dayalı viral, yani çok fazla kullanıcı tarafından paylaşılan içerikler olarak tanımlanır. Bir sahte haber bütünüyle yalan, eksik ya da yanlış bilgiden oluşabildiği gibi, gerçek bir bilginin eksik ya da taraflı olarak da sunulması da olabilir.
Kamuoyunu yanlış yönlendirme çabaları ile sahte haber arasındaki ilişki gazeteciliğin ilk dönemlerine dek uzanır. Bununla birlikte, İnternet ve özellikle sosyal medyanın yaygın olarak kullanılmaya başlanması ile bu ilişki yeni bir boyut kazanarak daha ileri bir aşamaya taşındı. Haber içeriğinin yanı sıra haberin formatı, sunumu, dağıtımı ve tüketilmesi üzerinde de büyük değişimlere neden olan dijitalleşme, sahte haberin oluşum ve yayılıma olanaklarını da arttırdı. Manipülasyonlar haber metni üzerinden gerçekleştirilebildiği gibi fotoğraf ya da video gibi görseller üzerinden de kolayca yapılabilir hale geldi.
İnternet öncesi dönemde haber, eşik bekçisi adı verilen gazeteci, editör, haber müdürü gibi profesyonel gazetecilerin kontrolündeydi. Kamuoyu ile neyin paylaşılıp paylaşılmayacağına onlar karar veriyordu. İnternetin yaygınlaşması ile birlikte eğitimli profesyonellerin haber akışındaki etkisini azaldı ve doğru haber ile yanlış haberi birbirinden ayırt etmek zorlaştı. Sosyal medya ile birlikte herkesin bir yayıncı olması, kaynağı belli olmayan sahte haberlerin üretilip dolaşıma sokulmasını kolaylaştırdı. Kullanıcıların bu sahte haberleri kimi zaman bilinçli kimi zaman ise bilinçsiz bir şekilde paylaşması ile sahte haber toplumsal bir sorun halini aldı.
Türkiye sahte haber üretiminde ve yaygınlığında malesef dünyada önde gelen ülkelerden biri Reuters’in yaptığı 2019 tarihli bir araştırma, Türkiye’deki kullanıcıların yarısından fazlasının her hafta en az bir sahte haberle karşılaştıklarını göstermektedir.
Sahte haberler yoluyla manipülasyonlar genel olarak politik ve ekonomik olmak üzere iki tür amaçla yapılır. Ekonomik amaçlı sahte haber üretimi, reklam gelirini yükseltmek amacıyla tıklanma oranını artırmaya dönük nefret, öfke, şaşkınlık gibi duyguları tepkisel olarak harekete geçirmeyi hedefler. Ekonomik amaçlı sahte haberlerin ardında yatan bir başka neden, telif hakları ihlallerini gizleme çabası olabilir. Böyle durumlarda çalıntı habere uydurma bir ek yapılarak, farklı bir haber servis ediliyormuş izlenimi verilmesi söz konusudur. Dolandırıcılık amacıyla bilinen haber sitelerini taklit ederek üretilen sahte haberlerde mevcuttur. Bunlar kullanıcıların kişisel bilgilerini çalmak için yüksek gelir ya da önemli bir ödül vadeden haberlerdir.
Politik amaçlı sahte haberler ise, kamuoyunun dikkatini belirli bir olaydan uzaklaştırmak ya da belirli bir konuya çekmek için gündem oluşturma amaçlı olarak üretilir. Bu haberler, insanların belirli konulara ilişkin tutumlarını değiştirmeye dönük olarak propaganda ve ikna amaçlı olabildiği gibi, insanları belirli bir eyleme geçirmek için provokasyon amaçlı da olabilir. Her üç durumda da amaçlanan bir kişinin ya da grubun çıkarını, ününü ya da değerini arttırmak ya da başkalarının güvenirliğini ya da değerini düşürerek itibarını zedelemektir.
Sahte haberlerin yaygınlığının temel sebebi kullanıcıların bir haberin doğru olup olmadığını kontrol etmeden paylaşmasıdır. Herkes çeşitli amaçlarla bir sahte haber üretebilir. Asıl önemli olan o sahte haberin ne ölçüde yaygınlaştığıdır ki bu da kullanıcılarla ilgili bir durumdur. Dolayısıyla sahte haberlerle mücadele kullanıcıların sahip olduğu dijital okuryazarlık becerilerinin arttırılması ile başlar.
“Eleştirel bir bakış açısı edinmek”, “doğrulanmamış bilgileri paylaşmamak”, özellikle sosyal medyada karşılaşılan “bilgilere şüphe ile yaklaşmak” ve “bilgiye ulaşılan kaynaklar hakkında fikir sahibi olmak” sahte haberle mücadele için kullanıcıların yapması gerekenlerin başında gelir. Dijital okur yazar olan bir kullanıcı internet ortamında karşılaştığı içerikleri analiz etmede, doğru ve yanlışı, erişilen içeriğin niteliği ve kalitesini ayırt etmede beceriklidir.
İnternette ve sosyal medyada karşılaştığımız bir sahte haberi anlamanın yolları vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:
- Başlıklara şüpheyle yaklaşmak: Çoğu zaman sahte haberler tamamı büyük harflerle yazılmış ve ünlem işareti eklenmiş dikkat çekici başlıklara sahiptir. Başlıktaki sarsıcı iddialar size mantıksız geliyorsa, muhtemelen bu bir sahte haberdir.
- İnternet adresine (URL) yakından bakmak: Sahte veya taklit bir internet adresi asılsız bir haberi işaret ediyor olabilir. Pek çok asılsız haber sitesi, internet adresinde küçük değişiklikler yaparak gerçek haber kaynaklarını taklit eder.
- Kaynağı araştırmak: Haberin, doğruluk konusunda itibarlı, güvendiğiniz bir kaynak tarafından yazıldığından emin olun. Haber tanımadığınız bir kuruluştan geliyorsa, daha fazla bilgi almak için web sitesindeki “Hakkında” kısmına bakın. Sahibi hakkında bilgi içermeyen haber sitelerine güvenmeyin.
- Yazı biçiminin olağandışı olup olmadığına dikkat etmek: Pek çok asılsız haber sitesinde yazım hataları veya tuhaf sayfa düzenleri olur.
- Fotoğraflara ve videolara dikkat etmek: Asılsız haberler çoğu zaman üzerinde oynanmış görüntüler veya videolar içerir. Bazen fotoğraf gerçek olduğu halde bağlam dışında kullanılmış olabilir. Görselin aslında nereden geldiğini anlamak için fotoğrafı veya görüntüyü Google Görsel Arama’lar kullanarak aratabilirsiniz.
- Tarihleri incelemek: Asılsız haberlerdeki tarih ve saat çizgisi mantıksız olabilir veya olayların tarihleri değiştirilmiş olabilir.
- Kanıtları kontrol etmek: Yazarın kaynaklarını kontrol ederek doğru olduklarından emin olun. Kanıt olmaması veya adı belirtilmeyen uzmanlara güvenilmesi haberin yalan olduğuna işaret edebilir.
- Başka haber kaynaklarına bakmak: Aynı haberi bildiren başka haber kaynağının olmaması, haberin sahte olduğunu gösterebilir. Haber, güvendiğiniz birden fazla kaynak tarafından bildiriliyorsa, haberin doğru olma ihtimali daha yüksektir.
- Haber bir şaka mı?: Bazen asılsız haberler ile mizahı veya hicvi ayırt etmek zor olabilir. Haber kaynağının parodi konusunda tanınmış olup olmadığını kontrol edin ve haberin detaylarından ve tonundan sadece eğlence amaçlı olup olmadığını anlamaya çalışın.
Hepimiz inandığımız şeyleri doğrulayan sahte haberlere inanma eğilimi taşırız. Eğer bir haber bizim inandığımız gerçekliklerle örtüşüyorsa o haberden kuşku duymak zorlaşır. Zaten sahte haberler insanların bu özelliğine uygun olarak tasarlanır. İnternette karşılaştığımız haberlere karşı kuşkucu olmak ve doğruluğundan emin olmadığınız haberleri paylaşmamak iyi bir dijital vatandaşın sorumluluğudur.