Bilgi teknolojileri, insan toplumlarını derinlemesine şekillendirmiştir ve genellikle hem büyük ilerleme potansiyeli hem de yıkıcı sonuçları olan iki ucu keskin bir bıçak gibi hareket eder. *Sapiens*, *Homo Deus* ve *21. Yüzyıl için 21 Ders* adlı eserleriyle tanınan ünlü tarihçi Yuval Noah Harari, bu dönüşümleri incelemek için etkileyici bir çerçeve sunuyor. Onun perspektifiyle, bu teknolojilerin tarihsel, sosyal ve politik etkilerini ve insan medeniyeti üzerindeki değişen etkilerini inceleyebiliriz.

Bilgi Teknolojilerinin Tarihsel Evrimi

Yazının Ortaya Çıkışı: Devrim Niteliğinde Bir Başlangıç

Yazı, bilgi teknolojilerinin en erken biçimlerinden biri olarak aldatıcı derecede basit bir yenilikti. Harari, eski Mezopotamya’da kullanılan kil tabletler gibi en eski yazılı kayıtların insan toplumlarını kökten değiştirdiğini belirtiyor. Bu “çamur teknolojisi,” insanların mülkiyet, hukuk sistemleri ve ekonomik işlemleri belgelemelerine olanak tanıdı.

Yazı öncesi dönemde, mülkiyet topluluk uzlaşmasına bağlıydı. Küçük bir köyde, bir tarlanın sahipliği, komşuların kolektif anlaşmasıyla tanımlanırdı. Ancak yazılı kayıtların ortaya çıkışı, güç dinamiklerini değiştirdi. Bir hükümdarın ya da merkezi bir kurumun desteğiyle yazılı bir kanıt, topluluk uzlaşmasını geçersiz kılabiliyordu. Bu durum, bireysel mülkiyet haklarını güçlendirdiği gibi otoriter rejimlerin erişimini de genişletti. Krallar, yazılı kayıtlar sayesinde vergi toplayıp halklarını daha etkili bir şekilde yönetebildi.

Bu dönemden alınacak ders önemlidir: En basit bilgi teknolojisi bile bireysel özgürlükleri artırırken merkezi otoriteleri güçlendiren çelişkili etkiler yaratabilir.

Matbaanın Çelişkileriyle Birlikte Gelen Kitlesel İletişim

15. yüzyılın ortalarında Johannes Gutenberg tarafından Avrupa’ya getirilen matbaa, genellikle bilgi üzerindeki Katolik Kilisesi tekelini kıran ve Bilimsel Devrim’in temelini atan bir dönüştürücü güç olarak anılır. Ancak Harari, bu bakış açısının fazlasıyla basitleştirildiğini vurguluyor. Matbaanın icadından sonraki yaklaşık iki yüzyıl boyunca Avrupa, yıkıcı din savaşları ve cadı avı çılgınlığıyla karşı karşıya kaldı.

Kitlesel olarak kitap üretme yeteneği, özünde doğru bilgilerin yayılmasına yol açmadı. Aksine, propaganda, komplo teorileri ve yanlış bilgilerin yayılmasını sağladı. Ünlü *Hammer of the Witches* (Cadıların Çekici) kitabı, Satanist komplolar hakkında temelsiz iddialarla doluydu ve on binlerce masum insanın idam edilmesine yol açan cadı avlarına zemin hazırladı.

Bu tarihsel olay, kritik bir içgörüyü ortaya koyar: Bilgi teknolojilerinin varlığı, aydınlanma ya da ilerleme garantisi sunmaz. Bu teknolojilerin içerik ve kontrolü, onların gerçeği mi yoksa yalanı mı teşvik edeceğini belirler.

Modern Demokrasilerde Bilgi Teknolojilerinin Rolü

Demokratik Sistemlerde Bilginin Önemi

Harari, demokrasiyi bir tür konuşma biçimi olarak tanımlıyor—vatandaşlar arasında fikir alışverişine dayalı bir sistem. Tarihsel olarak, geniş ölçekli demokrasilerin ortaya çıkışı, gazeteler, radyo ve televizyon gibi bilgi teknolojilerinin gelişimine bağlıydı. Bu araçlar, milyonlarca insanın toplumsal konular üzerine kamuoyu oluşturmasını sağladı.

Ancak Harari, bu teknolojilerin demokrasiyi mümkün kılarken aynı zamanda baltalayabileceği konusunda uyarıyor. Yapay zeka (YZ) tarafından yönlendirilen dijital platformların yükselişi, geleneksel iletişim biçimlerini bozmuştur. Sosyal medya algoritmaları, doğruluk yerine etkileşimi önceliklendirir, bu da sansasyonel ve bölücü içerikleri öne çıkarır. Harari, demokrasinin ortak bir gerçekliğe dayandığını ancak bu platformların toplumları yankı odalarına böldüğünü, anlamlı bir diyalog olasılığını azalttığını vurgular.

Bilgi Devrimi ve Tehditleri

Harari, mevcut bilgi devriminin, çoğu insanın tahmin ettiğinden daha hızlı ilerlediğini belirtiyor. Algoritmalar, kamuoyunu manipüle etme, yanlış bilgi yayma ve seçimleri etkileme kapasitesine sahiptir. Hollywood tarzı robot isyanlarından ziyade, gerçek tehdit, YZ’nin insan davranışlarını şekillendirme konusundaki ince ama güçlü yeteneğinde yatmaktadır.

Örneğin, YZ sistemleri kullanıcı davranışlarını analiz ederek etkileşimi optimize eder, bu da genellikle gerçeğin zarar görmesiyle sonuçlanır. Harari, bu fenomenin demokrasiyi varoluşsal bir tehdit altına soktuğunu savunur. Vatandaşlar temel gerçekler üzerinde anlaşamazsa, demokratik süreç kaosa sürüklenir.

İlerlemenin Paradoksu: Güçlendirme ve Kırılganlık

Bireylerin Güçlendirilmesi ve Otoriterliğin Güçlenmesi

Harari’nin temel içgörülerinden biri, bilgi teknolojilerinin paradoksal doğasıdır. Bu teknolojiler, bireyleri güçlendirmelerine rağmen otoriter kontrolü de mümkün kılar. Örneğin, internet, bilgiye erişimi demokratikleştirerek herhangi bir internet bağlantısına sahip kişinin öğrenmesine, iletişim kurmasına ve yenilik yapmasına olanak tanıdı. Ancak aynı teknoloji, gözetim devletlerinin nüfuslarını benzeri görülmemiş bir hassasiyetle izlemelerine ve kontrol etmelerine de olanak sağladı.

Çin’in sosyal kredi sistemi bu ikilemin en belirgin örneğidir. Gözetim kameralarından, mali işlemlerden ve sosyal medya faaliyetlerinden elde edilen büyük miktardaki veriyi entegre ederek, Çin hükümeti “iyi davranışı” ödüllendiren ve muhalefeti cezalandıran bir sistem yarattı. Bu tür sistemler verimlilik ve düzen vaat etse de, bireylerin mahremiyetini ve özerkliğini ellerinden alır, gücü devletin elinde yoğunlaştırır.

Komplo Teorilerinin Rolü

Bir diğer kritik sorun, Harari’nin modern cadı avlarıyla karşılaştırdığı komplo teorilerinin yayılmasıdır. Avrupa’daki cadı çılgınlığından QAnon gibi çağdaş olgulara kadar, komplo teorileri, yanlış bilginin kontrolsüz bir şekilde yayıldığı ortamlarda gelişir. Sosyal medya platformları, tıpkı geçmişteki matbaa gibi, bu anlatıları güçlendirerek şiddet ve istikrarsızlığa yol açar.

Harari, yalanlarla mücadele etmenin maliyetine dikkat çeker. Yanlış bilgi yaratmak ve yaymak ucuz ve kolaydır, ancak gerçeği ortaya çıkarmak ve yaymak önemli kaynaklar gerektirir. Bu asimetri, yalanları yayanlara avantaj sağlar ve dijital çağda gerçeğin savunulmasını daha da zorlaştırır.

Bilgi Teknolojilerinin Geleceği

YZ ve Ortak Gerçekliklerin Çöküşü

Harari, YZ odaklı teknolojilerin ortak gerçekliklerde kriz yarattığı konusunda uyarıyor. Bireysel tercihlere göre kişiselleştirilmiş haber akışları, toplumları izole balonlara böler. Bu kişiselleştirme, vatandaşların karşıt görüşleri değerlendirmesini zorlaştırır, demokratik söylemin temelini zayıflatır.

Bu etkiler, siyasetin ötesine uzanır. YZ sistemleri, derin sahtekarlıklar ve diğer sentetik medya biçimlerini daha ustaca üretir hale geldikçe, gerçeklik ile kurgu arasındaki ayrımı yapmak giderek zorlaşacaktır. Harari, bilgiyi doğrulamak için sağlam sistemler olmadan toplumların kolektif bir yanılsama durumuna düşme riski taşıdığını belirtiyor.

Bilimsel Kurumların Rolü

Tüm bu zorluklara rağmen Harari, yanlış bilgilere karşı bir denge unsuru olarak bilimsel kurumların önemini vurgular. Dini ya da politik kurumlar genellikle yanılmazlık iddiasında bulunurken, bilimsel kurumlar cehaleti kabul etme ve kanıt arayışına dayanır. Kendini sürekli düzeltme yeteneği, bu kurumların temel özelliğidir.

Ancak Harari, bilimin tek başına büyük ölçekli işbirliğini teşvik edemeyeceğini belirtiyor. Bilimsel gerçekler, teknolojik ilerleme için bir temel sunsa da, insanları ortak hedefler etrafında birleştirmek için mitler ve anlatılar gereklidir. Bilimsel titizliği etkileyici hikaye anlatımıyla dengelemek, bilgi çağının zorluklarını aşmak için kritik bir öneme sahiptir.

Sonuç: Bilgi Çağını Yönetmek

Harari’nin bilgi teknolojilerine yönelik perspektifi, bu araçların çift taraflı doğasının çarpıcı bir hatırlatıcısıdır. Bu araçlar, insan toplumlarını dönüştürmüş, benzeri görülmemiş iletişim ve işbirliği seviyelerine olanak tanımış olsa da, aynı zamanda ciddi riskler de barındırır. Otoriter gözetim devletlerinin yükselişinden demokratik söylemin çöküşüne kadar, riskler hiç bu kadar yüksek olmamıştı.

Bilgi çağının zorluklarını yönetmek için toplumlar, gerçeği önceliklendirmeli ve kanıtı etkileşimden üstün tutan kurumları desteklemelidir. Aynı zamanda, liderler propagandaya ve manipülasyona kapılmadan kolektif eylemleri teşvik edecek kapsayıcı anlatılar oluşturmalıdır. Tarihten ders alarak ve Harari’nin çalışmalarının sunduğu dersleri benimseyerek, insanlık bilgi teknolojilerinin gücünü daha büyük bir iyilik için kullanabilir ve onların karanlık potansiyellerine karşı kendini koruyabilir.

Bu metin, Next Big Idea Club tarafından yayınlanan  “Yuval Noah Harari on The Power of Truth in the Age of AI” adlı videodan ChatGPT 4o ile türetilmiştir.